نقشـه قالی عبارتست از نمای قالی روی کاغذ شطرنجی کـه بافنده با نگاه بـه خانـه‌های نقشـه و انتقال رنگ‌های آن خانـه‌ها بـه کمک گره زدن خامـه روی چله نقشـه را بـه طور کامل روی قالی پیـاده مـی‌کند.
نقوش قالی از لحاظ خطوط بـه کار رفته بر دو نوع است:
- نقوش شکسته: ترکیبی هستند از خطوط افقی، نقشه شطرنجی عمودی و مورب کـه در شکل‌گیری آن اشکال هندسی و یـا ترکیبی از آنـها مشاهده مـی‌شود. نقشه شطرنجی علیرغم آن کـه به علت سادگی، این نقوش بـه صورت ذهنی بافی روی قالی پیـاده مـی‌شوند، مـی‌توان از قبل نقشـه‌ای به منظور بافت این نقوش تهیـه نمود. نقشه شطرنجی استفاده از این بیشتر درون مناطق عشایری، ترکمن صحرا و چادرنشین‌ها متداول است.
- نقوش گردان: در طراحی این نقوش از خطوط منحنی استفاده شده هست و عموما نقوش با چرخش دایره‌وار بخش‌های مختلف نقشـه قالی را پُر مـی‌کنند. از عمده‌ترین نقوش گردان مـی‌توان بـه اسلیمـی‌ها و ختایی‌ها اشاره کرد. با توجه بـه پیچیدگی این نقوش، بافت این نوع نقش‌ها درون قالی بدون نقشـه امکان پذیر نیست.
ضمناً نقشـه‌هایی نیز وجود دارند کـه تلفیقی از خطوط شکسته و گردان هستند. بـه طور کلی طرح‌های نقشـه قالی را بـه ۲۰ گروه تقسیم کرده‌اند کـه پیشتر (اینجا و اینجا ) درباره آنـها بـه تفصیل صحبت کردیم و اینجا فقظ بـه نام آنـها اشاره مـی‌کنیم:
- گروه ۱: نقشه شطرنجی طرح‌های آثار باستانی و ابنیـه اسلامـی
- گروه ۲: طرح‌های شاه عباسی
- گروه ۳: طرح‌های اسلیمـی
- گروه ۴: طرح‌های افشان
- گروه ۵: طرح‌های اقتباسی
- گروه ۶: طرح‌های بندی
- گروه ۷: طرح‌های بته ای
- گروه ۸: طرح‌های درختی
- گروه ۹: طرح‌های ترکمن (بخارا)
- گروه ۱۰: طرح‌های شکارگاه
- گروه ۱۱: طرح‌های قابی
- گروه ۱۲: طرح‌های گل فرنگ
- گروه ۱۳: طرح‌های گلدانی
- گروه ۱۴: طرح‌های ماهی درهم
- گروه ۱۵: طرح‌های محرابی
- گروه ۱۶: طرح‌های محرمات
- گروه ۱۷: طرح‌های هندسی
- گروه ۱۸: طرح‌های ایلی
- گروه ۱۹: طرح‌های تلفیقی
- گروه ۲۰: طرح‌های تصویری و تابلویی
طرح فرش گنبدی
بیشتر بخوانید: مطالعه و بررسی طرح و نقش فرش ایرانی – قسمت اول، دوم و سوم
با توجه بـه این کـه طرح‌های نقشـه قالی متنوع‌اند ولیکن درون اکثر نقشـه‌ها بخش‌های اصلی تشکیل دهنده نقشـه یکسانند. این بخش‌های اصلی عبارتند از:
- حاشیـه: یکی از بخش‌های اصلی نقشـه هست که بـه صورت قابی دور متن اصلی قالی را احاطه مـی‌کند، حاشیـه معمولا از سه قسمت تشکیل مـی‌شود کـه عباتند از: طره، حاشیـه کوچک، و حاشیـه بزرگ. این مجموعه معمولاً ۱/۶ عرض قالی را اشغال مـی‌کند. حاشیـه کوچک دو طرف حاشیـه بزرگ را احاطه کرده و طره درون اطراف حاشیـه کوچک قرار مـی‌گیرد و ساده بافی کنار قالی (الوار) نیز کـه معمولا بـه رنگ متن اصلی هست دور که تا دور قالی درون لبه بیرونی قرار مـی‌گیرد.
- متن یـا زمـینـه اصلی: فضای محصور بین حاشیـه‌های دور که تا دور قالی را متن اصلی یـا زمـینـه قالی گویند حال ممکن هست زمـینـه بدون لچک و ترنج باشد کـه در این صورت طرح را افشان مـی‌گویند. درون نقشـه قالی، طراح ضمن این کـه فرم‌ها و طرح‌های جدید بوجود مـی‌آورد از یک سری گل‌ها کـه سابقه و قدمت درون نقشـه قالی دارند مانند: شاه عباسی، اسلیمـی، اناری، بته جقه، گل فرنگ و … استفاده کرده و همراه با شاخ و برگ و پیچش‌های لازم طرح را تهیـه مـی‌کنند.
- لچک: معمولاً بصورت مثلث (شکل لچک) درون چهارگوشـه متن اصلی قرار دارد و به ندرت دور متن اصلی را احاطه مـی‌کند و خود نیز از چند قسمت تشکیل مـی‌شود.
- ترنج: در وسط قالی قرار گرفته و بصورت لوزی، بیضی و دایره دیده مـی‌شود و همانند لچک از چند قسمت تشکیل شده است. لازم بـه ذکر هست که طرح‌های لچک و ترنج حتما با هم، هماهنگی لازم را داشته باشند.
لچک و ترنج
چهار حالت موجود درون نقشـه کشی قالی عباتند از: نقشـه ۱/۴، نقشـه ۱/۲، نقشـه سراسری و نقشـه واگیره‌ای، کـه در بحث چله کشی به آنـها اشاره شده است.
[انواع نقوش درون نقشـه قالی | هزار و یک بوم نقشه شطرنجی]
نویسنده و منبع: توسط سودابه درکی‌پور | تاریخ انتشار: Wed, 19 Sep 2018 02:53:00 +0000